Vocabulário Makuxí (Makuxi/Macuxi)
Língua da Família Karíb
Makuxí Português / Espanhol / Inglês a'ka claro / claro / clear a'nai milho / maiz / corn a'ne' quente / caliente / hot anî quem / quien / who anna nós, nosso / nosotros, nuestro / we, our anrîmaka sair / salir / to go out araikatî cortar / cortar / to cut arai'kîta meio, no meio / médio en el médio / middle, in the middle aranne' medo / miedo / fear arape antes / antes / before arawayen pau d'arco / esp. de palo / a kind of wood a're' comida / comida / food asarî caminhar / caminar / to walk a'ta buraco / hueco / hole ataponka viajar / viajar / to travel atausinpa contente / contento / contented e- ele / él / he ekaranmapo' pergunta, pedir / preguntar, pedir / to ask, to ask for eka'tamî correr / correr / to run e'ma estrada, picada / carretera, sendero / road, path e'mainon primeira / primera / first ena comer / comer / to eat; ficar / quedar / to stay ennapo voltar / volver / to return enpenata lembrar / recordar / to remember entamo'ka comer / comer / to eat epinonse nadar / nadar / to swim e'pîta'tî construir / construir / to build epu'tî saber / saber / to know era'mai ver / ver / to see eren rio / río / river erenka ler, cantar / leer, cantar / to read, to sing erepamî chega / llega / come esa' dono / dueño / owner ese'ma'tî sair / salir / to go out esennuminka pensar / pensar / to think esenupan estudar / estudiar / to study esenyaka'ma trabalhar / trabajar / to work eseurîma falar, contar / hablar, contar / to speak, to relate eta ouvir / oir / to listen ewaron noite / noche / night ewonî entrar / entrar / to go in i- ela, dela / ella, de ella / she, her iku'pî lago / lago / lake imarerî armadilha / trampa / tramp inkamoro aqueles, outros / aquellos, otros / they, other îri mau / malo / bad itese' chamar / llamar / to call ka em / en / in, at kaarita livro / libro / book kaikusi onça / onza / ounce kaisarî total / total / total kaiwan gordo / gordo / fat kaiwinîkîi rio acima / rio arriba / up stream kanau canoa / canoa / canoe katapai de / de / of kawîrî segundo (adv.) / segundo / according to ke com / con / with koima limpar / limpiar / to clean ko'ko' avó / abuela / grandmother ko'mamî tarde / tarde / afternoon komamî ficar / quedar / to stay ko'man morar / morar / to live ko'manî viver / vivir / to live komi' frio / frío / cold ko'mi'ya tarde / tarde / afternoon koneka fazer / hacer / to do, to make kono' chuva / lluvia / rain konoi' anzol / anzuelo / fishhook kore'ta no meio de / en el médio de / in the middle kura' zarabatana / cerbatana / blow-pipe kure'nan grande / grande / large, big maiwinîkîi rio abaixo / río abajo / down stream makusi povo makuxi / pueblo makuxi / makuxi people man ser / ser / to be mararî pouco / poco / few menîka escrever / escribir / to write miarî lá / allá / there mia' taikin cinco / cinco / five mîî roça / roza, chacra / plantation mîîkîrî ele / él / he mîkî família / familia / family mîrîrî isso, então, aquela / esto, entonces, aquella / this, that mo'ka tirar / quitar / to draw out moni aqui / aqui / here more criança / niño / child moro lá / allá / there moro' peixe / pez, pescado / fish morî bom / bueno / good moronpî cera / cera / wax moropai e / e, y / and muku filho / hijo / son nee-pî trazer / traer / to bring non chão, terrao / llano, tierra / level, earth no'pî esposa / esposa / wife nora sujo / sucio / dirty nupeze pênis / pene / penis o'no onde / donde / where pai querer / querer / to want pairî em cima de / arriba de / over the panama aconselhar / aconsejar / to advise panton história / historia / story paruru banana / banano, plátano / banana pa'se nora / nuera / daughter-in-law pata lugar / lugar / place pa'tî bater / batir / to beat pe como, por / como, por / how, by pemonkon homem / hombre / man penane cedo, amanhã / temprano, mañana / early, tomorrow penna velho / viejo / old man pensa vez / vez / time, turn pî acerca, sobre / sobre / on, over pia a / a / to, at, by piapai, poi de (saindo) / desde (sallindo) / from pia'tî começar / comenzar, empezar / to begin po em / en / in, at pona até, em / hasta, en / until, in poro por toda parte / por toda parte / everywhere pra não / no / no, not pra man nada / nada / nothing pri'ya bem / bien / well pu'kuru muito / mucho / much pupai cabeça / cabeza / head ra'ma buscar / buscar / to search renan chover / llover / to rain rentî cozinhar / cocinar / to cook sa'man difícil / difícil / difficult sa'manta morrer / morir / to die san mãe / madre / mother seni esta / esta / this seruku mentir / mentir / to lie seurîwî'ne três / tres / three si'ma dentre, assim / dentre, así / among, so sîra rir / reir / to laugh sîrîrî agora / ahora / now su'mana brincar / jugar / to play su'mina atirar, jogar / arrojar / to throw ta em / en / in, at tapai de / de / of tarî aqui / aqui / here tawa barro branco, tabatinga / barro blanco / white clay tawîrî segundo (adv.) / segundo / according to; por / por / by terenpo encanto / encanto / enchantment tiaron outro / otro / other tîîse mas, porém / mas, sin embargo / but tîn sua / suya / your tîpo depois / despues / after tîwesenon coisas / cosas / things tiwin uma / una / one tiwinarî imediatamente / inmediatamente / immediately tiwo'na caçar / cazar / to hunt to' eles / ellos / they tu'ke muito / mucho / much tuna água / agua / water tu'se desejo, querer / deseo, querer / desire, to want u-, uurî, uutî eu, meu / yo, mi, mío / I, my, mine ya em; só, solitária / en; solo / in; alone yairîma're triste / triste / sad yaka furar / huecar / to bore yamî cobrir / cubrir / to cover -yamî (plural) / (plural) / (plural) yarakkîrî com / con / with yapai de / de / of yapi'se pescar / pescar / to fish yapi'si buscar / buscar / to search yarî levar / llevar / to carry ya'tîi cortar / cortar / to cut yawîrî segundo (adv.) / segundo / according to yei árvore / árbol / tree ye'ma pagar / pagar / to pay ye'nen porque, portanto / porque, por tanto / because, therefore yenî'se beber / bibir / to drink yense poço / pozo / well yeporî encontrar / encontrar / to find yiipî vir / venir / to come yo'ko sob / bajo / under, bellow yonpa parente / pariente / relative yontonon família / familia / family yun pai / padre / father waikin veado / venado / deer wa'ka machado / hacha / axe wakîri agradar, gostar / gustar / to like wanî estar / estar / to be waniyakon companheiro / compañero / fellow wei dia, sol / sol / sun we'na dormir / dormir / to sleep wenairî atrás / atrás / behind wîi matar / matar / to kill winîkîi rumo a, na direção de winîpai de, desde / de, desde / since wîrîsî irmã / hermana / sister wîtî ir / ir / to go wîttî casa / casa / house woi ao redor / al rededor / around
Fonte: ABBOTT, Miriam (ILV); HODSDON, Cathy Ann e; J. Jijon y Caamaño (1940). Rio Rupununi (Guiana) e rios Cotingo e Surumu no Brasil. Grupo Caribe. Sinonímia: Macusi.
[Colaboração de Victor A. Petrucci – victorpetrucci2012@gmail.com]