Vocabulário Waurá (Uaurá)
Língua da Família Aruák
Waurá Português / Espanhol / Inglês a não / no / no, not a, aitsu nós / nosotros / we á nossa / nuestra / our (fem.) ahapitsa'i parte do cinto de mulheres / parte del cinto de mujeres / a piece of women belt ahãtãin pequeno, levemente / pequeño / small, light ahi'napu caminho / camino / trail aipiaka escarificar / escarificar / to scarify aipiu'na pimenta / ají / pepper aisa'palu pimenta / ají / pepper aitsa não / no / no, not aitsu, a nós / nosotros / we ãintya voar / volar / to fly alakia flutuar / flotar / to float a'lapi esp. de planta / esp. de planta / a kind of plant ali'tsali esp. de fruta / esp. de fruta / a kind of fruit a'maka rede / hamaca / hammock amunau chefe / jefe / chief a'napi arco-íris / arco iris / rainbow a'pai canção / canción / song, music apapáatai espírito, demônio / espiritu, demonio / spirit, demon apujuka ferver / hervir / to boil asaata mostrar / mostrar / to show a'sãsu baga / baya / berry 'ata árvore, madeira / árbol, madera / tree, wood a'taka mesa / mesa / table ata'kahi capim / capin / grass ata'mai casca para amarrar / cáscara para amarrar / a kind of fiber to tie a'tati vara / vara / stick atiju, atsí, atsiru avó / abuela / grandmother atika cavar / cavar / to dig atsí, atiju avó / abuela / grandmother auintsintya delicioso / delicioso / delicious awanakáta mandar / mandar / to send batuhuzi avô / abuelo / grandfather awiji bom / bueno / good Calããta'pa prego / clavo / nail Cana'la remédio / remedio / medicine, drug Cénen'tipe pedra de giz / piedra de tiza / rock of chalk 'Cehin facão, machete / machete / large knife Ce'tu joelho / rodilla / knee 'enenpi cipó / cipó, bejuco / liana 'eji carvão / carbón / charcoal éjikujáta esperar / esperar / to wait éityuapa esquentar / calientar / to hot elele chorar / llorar / to cry eleke'pe rede, tarrafa / red, atarraya / fish-net emetsua roubar / robar / to rob e'mun pão de milho / pan de maiz / corn bread e'nija homem / hombre / man e'nija tái jovem, moço / chico / young man enu alto / alto / high epete ver / ver / to see e'pi machado / hacha / axe eteme ouvir, sentir / oyr, sentir / to listen, to feel eteme examinar, compreender / examinar, comprender / to examine, to understand e'tene remo / remo / oar e'yusi coador / colador / colander ganaa'ti lápis, objeto para escrever / lápiz, objecto para escribir / pencil, object to write gatakija língua, idioma / lengua, idioma / language, idiom haati'wi diadema de penas / corona de plumas / a crown of feather haka'na cabaça / calabaza / gourd, calabash he'je tacho / budare / shallow, wide pot he'jeti amendoim / mani / peanut hinin seio / seno / breast hininka'pana fumo, tabaco / tabaco / tobacco hipe cinzas / cenizas / ash 'hiipe cinza salgada / ceniza salada / salted ash hita'i carne / carne / meat, flesh hiwa evaporar / evaporar / to evaporate hiwa'ka sal em solução / sal en solución / solution of salt huka derramar (líquido) / derramar (líquido) / to spill hu'lunti comida tostada / comida tostada / toasted food huriritya serpentear / serpentear / to move like a snake i isso, ele / eso, él / this, he, it i'Cuti óvos de tracajá / huevos de tortuga / turtle eggs i'Cui caramujo pintado / caracol pintado / painted periwinkle i'Cuitsa'tapi colar de caramujo / collar de caracoles / periwinkle necklace i'híwi sal / sal / salt ii'ta arco / arco / bow i'jata casca / cáscara / bark, peel i'kitsi capim, sapé / capin / grass ima dizer / decir / to say 'imi óleo de pequi / óleo de pequi / pequi oil i'ña ralador / rallador / grater iñau pessoas / personas / people iñu esposa / esposa / wife inuka atacar / atacar / to attack ipukén oeste / oeste / West iputuke leste / este / East ítsa canoa / canoa / canoe itsá parece / parece / seem itsitya amarrar / amarrar / to tie i'tsuhi anzol / anzuelo / fishhook itsupalu filha / hija / daughter ituka tomar, ele ityana veneno / veneno / poisson iuhã salgada iunute assassino iya ir / ir / to go iyá pegar / pegar / to take iyaka contar / contar / to count i'yapi cera de abelha / cera de abeja / bee wax ja- aquele, -a / aquel, aquella / that one jata concha / concha / shell, conch ka o que, onde? / que?, donde / what ?, where? kaa'lunti estrela / estrella / star kahi junto / junto / together 'ka rede de pesca, tarrafa / red, atarraya / fish-net kajaipa branco, homem branco / hombre blanco / white man kakaya valioso, caro / caro / expensive kala aquilo que / aquello / that kalu'ti lágrima / lágrima / tear kamãin doente / enfermo / sick ka'malu barro / barro / clay kamapi'pi esp. de fruta / esp. de fruta / a kind of fruit kami sol / sol / sun kamukawa época ou estação seca / estación de sequia / dry station kána oca / hueca / hallow kana'ti boca / boca / mouth kana'winya cana / caña / cane kánu próximo / cerca / near kapeje fugir / huir / to escape kata este, isto / este, esto / this kata'muti pimenta / ají / pepper ka'ti perna / pierna / leg katumala trabalhar / trabajar / to work káuka flauta / flauta / flute kau'mã, káwika cadáver / cadáver / corpse ke'hiti terra / tierra / soil kéji lua / luna / moon kekítsi cortante / cortante / cutting ke'ye mesa / mesa / table kiãka intensamente / intensamente / intensily kiãke muito / mucho / much kieje saber / saber / to know kiitsa'pa pé / pié / foot kisua branco (cor) / blanco (color) / white (color) kityekija conversar / conversar / to talk, to converse kupá'ti peixe / pez, pescado / fish (termo genérico) kuhupija gavião / gavillán / hawk ku'la miçanga / mostacilla / glass beads ku'luta flauta / flauta / flute ku'lutu armadilha para peixe / trampa para pescados / fish tramp 'kuna timbó / esp. de veneno para pescar / a kind of poison to fish ku'n¥ porta / puerta / door kunuma'tai' linha / hilo / thread kutsapa pés / piés / feet 'kunun cesto de pescar / cesto para pescar / basket to fish mãga'naku lago pequeno / lago pequeño / small lake mã'in pele / piel / skin mã'inki milho / maiz / corn maku'i óleo / azeite / oil ma'kula panela de barro / cazuela de barro / clay cooking pot malahiñu'na fruta / fruta / fruit malañaáitsa depois / despues / after ma 'na peneira / cedazo / sieve mani terminar / terminar / to finish 'mapa mel / miel / honey mapalaka'ka abacaxi / ananá, piña / pineapple ma'pi pena / pluma / feather ma'siCu brinquedo / juguete / toy matama'tã braçadeira tecida / brazadera tejida / curtain-arm weaved ma'yaku, maya'palu cesta / canasta / basket ma'wa visgo para caçar pássaro / visco para aves / birdlime mawagepe seiva / savia / sap mehenhen cabanas / cabañas / huts meneke logo / luego / soon mene'teji varal / varal / thill menyentya preguiçoso / perezoso / lazy mije medo / miedo / fear mi'ma cabaça pequena / calabaza pequeña / small gourd or calabash mimi'miju abóbora / zapayo / pumpkin mina quase / casi / almost mitawa deixar para trás / dejar atrás / to let behind muju'pa esteira / estera / mat mukayale dia / día / day munu'tai suporte de barro para cozinhar / suporte para ollas / clay base for a pot mutiaka escuro / oscuro / dark nã'• lugar / lugar / place náku em / en / in, at natu eu / yo / I, me nee'tse piolho / piojo / louse neji pai / padre / father neke ainda / aun / still nu- eu, meu / yo, mi, mío / I, me, my, mine nu'kaga mingau / gachas / gruel numanã direção / dirección / direction nupanataku peito, meu / mi pecho / my chest nuta'i corda / cuerda / rope, cord pá então / entonces / then paa'ka face, rosto, cara / rostro, cara / face 'pahi macaco prego / esp. de mono / prego monkey pai dizer / decir / to say pãin casa / casa / house 'paka cará / esp. de raiz / a kind of root paki abaixar / abajar / to lower paki pôr, colocar / poner / to put pam¥ka virar alguma coisa / virar alguna cosa / to turn something pa'na folha / hoja / leaf pata só / solo / only, alone pataká sentar / asentar / to sit páwa outro / otro / other pawã uma / una / one pawãjiku cinco, mão / cinco, mano / five, hand peesi pão de milho / pan de maiz / corn bread pehe assado, comida assada / comida asada / roasted food peju'ku amigo / amigo / friend penu acima / arriba / above pe'teji bichinho / animalito / small animal pi'ja criada, criação / creada, creación / created, creation pi'ku lugar / lugar / place pilala atravessar a floresta / atravesar la floresta / to cross the forest pine casa / casa / house 'pisi saia / saya / skirt pi'sun amante / amante / lover pitsi para / para / to, for pitsu, pi você / usted / you piulí pesca / pesca / fishing piureti, etinabu vagina, vulva / vagina, vulva / vagina, vulva piutsa de você / de, usted / your piyu'wa escarificador / escarificador / scarifier pu'hama feijão branco / frijol blanco / white bean puhuka dar um grito de guerra / gritar en una batalla / cry in a battle pukaa'ti fervido / hervido / boiled puke'neji súdito / súbdito / citzen, subject pu'kupi bolinhas de farinha de mandioca / bolitas de harina de yuca / balls of manioc flour pulu'tapa banquinho de mulheres / pequeño banco para mujeres / smal seat for women punuti lugar / lugar / place púta dar / dar / to give putáka xinguano / el pueblo de Xingu / the xinguan people pu'takã aldeia / aldea / village rzeru irmã menor / hermana menor / younger sister sapala'ku fio da cinta das mulheres / hilo del cinto de mujeres / thread of women band seke dar / dar / to give se'pi banco, banquinho / banco, banquito / bank, small bank 'sipi carrinho / carrito / toy car ta tomar, beber / tomar, bibir / to drink tãin filho / hijo / son táka responder / responder / to answer taku lugar / lugar / place takuta encontrar / encontrar / to find talala'ka viga / viga / beam -tapi colar / collar / necklace tapiji irmão mais velho / hermano más viejo / older brother 'tau metal / metal / metal 'taupi arame / alambre / wire tauta'ti martelo / martillo / hammer teriritya rolar / rodear / to roll tika pôr no chão / poner en el suelo / to put on ground ti'neju mulher / mujer / woman tineju tái jovem, moça / joven, chiquita / young girl 'tipa pedra / piedra / stone tipe todos / todos / all ti'wi cabeça / cabeza / head tsalai primo, irmão menor / primo, hermano menor tua vir, nascer / venir, nacer / to come, to birth tu'api espremedor de mandioca / exprimidor de yuca / manioc presser tuka cortar / cortar / to cut tuku'maga mingau de pequi / gachas de la fruta pequi / gruel of pequi fruit tu'lun orelha / oreja / ear tu'lun'ti brinco de penas / pendiente de plumas / feather ear-ring tuluké dançar / danzar, bailar / to dance tuma fazer / hacer / to do, to make tupiCaga solução de sal / solución de sal / salt solution tuuka beber / bibir / to drink tyik㥠txicão (os índios) / el pueblo Txicão / Txicão people tyáta só / solo / only, alone 'tsaiCu fibra de tucum / fibra de tucum / tucum fiber tsapatáma também / también / also tsapune pôr na água / poner nel água / to put in water tsenu com / con / with tse'we dente / diente / tooth tsi'Ca fio para amarrar / hilo para amarrar / thread to tie tsi'Cu barriga / vientre / belly -u para / para / to, for uá irmão da mãe / hermano de la madre / mother's brother 'uhu batata doce / camote / sweet potato úi cobra / culebra / snake, cobra ujuta'i olho / ojo / eye ukal buscar / buscar / to search u'ku flecha / frecha / arrow uku'leke caça / caza / hunting ukun'in mata / bosque / forest u'la comida / comida / food ulei lugar / lugar / place u'lepe beiju / pan de amido de yuca / a kind of manioc bread u'leiki farinha de mandioca / harina de yuca / manioc flour ule'ken comida / comida / food 'ulu concha / concha / shell, conch uluhi secar / secar / to dry ulutãin ostra / ostra / oyster ulu'taki remédio / remedio / medicine, drug u'meji marido / marido / husband uni água / agua / water unupa ver / ver / to see usitya queimar / quemar / to burn usi'Cui mingau / gachas / gruel uta saber / saber / to know uuta conhecer / conocer / to know uyú irmão menor / hermano menor / younger brother yaka existir / existir / to exist yaku urucu / achiote / a kind of pigment yaku'la sombra / sombra / shadow yamuku, nutái, tái criança / niño / child 'yana jenipapo / esp. de fruta / a kind of fruit yanumaka onça / onza / ounce ya'talu cesta / canasta / basket
Fonte:
[Colaboração de Victor A. Petrucci – victorpetrucci2012@gmail.com]